Τα πρώτα ίχνη επιστημονικής σκέψης σχετικά µε την ψυχική δραστηριότητα του ανθρώπου

 

Τα πρώτα ίχνη επιστημονικής σκέψης σχετικά µε την ψυχική δραστηριότητα του ανθρώπου βρίσκονται στους αρχαίους πολιτισμούς της Ινδίας, Κίνας, Αιγύπτου, και Ελλάδας.

Οι άνθρωποι είχαν κατορθώσει να αλλάξουν το περιβάλλον τους καλλιεργώντας τη γη, εξηµερώνοντας ζώα, κατασκευάζοντας κτίσµατα και αρδευτικά έργα. Τότε η εξάρτηση τους από τις δυνάμεις της φύσης µειώθηκε, και οι ίδιοι αισθάνονταν πιο ελεύθεροι απέναντί της, και απέναντι στις µυθικές θεότητες που την εκπροσωπούσαν. Το γενονός αυτό εκφράστηκε και στον τρόπο που ερµήνευσαν τον κόσµο. Εµφανίσθηκαν απόψεις, που καλυµµένα ή ανοιχτά, αµφισβήτησαν την απόλυτη εξάρτηση των ανθρώπων από τις θεότητες. Στα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ. σε Αιγυπτιακό κείµενο αναφέρεται ότι οι θεοί παρέχουν τα αισθητήρια όργανα, αλλά ο άνθρωπος κατανοεί ανεξάρτητα τον κόσµο µέσω αυτών των οργάνων «που επικοινωνούν µε την καρδιά» (Yaroshevsky, 1990:19). Παρά τα θρησκευτικο-ηθικά ταµπού γεννήθηκε η πρώτη επιστηµονική γνώση, που βασιζόταν και στις προόδους της πρακτικής ιατρικής. Η διαδικασία ορθολογικοποίησης των µύθων αποτέλεσε µια ποιοτική αλλαγή στην ανάπτυξη της σκέψης. Στην Ελλάδα του 6ου αιώνα π.Χ., αρχικά στις ακτές της Μικράς Ασίας, πραγµατοποιήθηκαν σηµαντικές κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές, που δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης. Η κοινότητα των φυλών αντικαταστάθηκε από τις πόλεις-κράτη, οι οποίες έγιναν βιοτεχνικά, εµπορικά, και πολιτισµικά κέντρα.

Οι ναυτικοί-έµποροι ήλθαν σε επαφή µε άλλους λαούς, αφοµοίωσαν καινούργιες γνώσεις και µεθόδους και τις ανέπτυξαν παραπέρα στη βάση των συνθηκών της χώρας τους. Οι νέες οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις βρήκαν την αντανάκλασή τους στο ιδεολογικό εποικοδόµηµα. ∆ηµιουργήθηκε η ιδέα ότι ο κόσµος προκύπτει και αναπτύσσεται από φυσικές πρωταρχικές ουσίες. Η ζωή απελευθερώθηκε από την απόλυτη κυριαρχία µυθολογικών όντων που υπαγόρευαν τη θέλησή τους στον άνθρωπο και διαµόρφωναν τη µοίρα του.

Η πόλη-κράτος προέκυψε από ένα πλέγµα αναγκών: σταθεροποίηση της ταξικής διαφοροποίησης(το κράτος εξασφάλιζε την υποταγή των δούλων και των φτωχών πολιτών), ρύθµιση των οικονοµικών σχέσεων, καθιέρωση κοινού ανταλλακτικού µέσου (νοµίσµατος), και οργάνωση των πολεµικών επιχειρήσεων.

Ο ιστορικός τύπος γνωσιακής δραστηριότητας και η γνώση που προέκυψε στην αρχαία Ανατολή αντιστοιχούν στο προ-επιστηµονικό στάδιο ανάπτυξης της νόησης  Ο αυθόρμητος υλισµός των διανοητών της εποχής εκδηλώθηκε σε διάφορες διδασκαλίες που θεωρούσαν ότι η ψυχή αποτελείται από κάποια βασική ουσία της φύσης (το νερό για το Θαλή, ο αέρας για τον Αναξιµένη, το «άπειρο» για τον Αναξίµανδρο, η φωτιά για τον Ηράκλειτο, τα άτοµα για το ∆ηµόκριτο, ένας συνδυασµός τους για τον Εµπεδοκλή, ο διάπυρος αέρας για τους Στωϊκούς, κτλ). Η ψυχή θεωρούνταν µια υλική οντότητα, ένα µικρό τµήµα ή µια σπίθα από τη γενική ουσία του κόσµου.

Ο Κινέζος Fan Zheng (6ος-5^ος αι. π.Χ.) υποστήριζε ότι «το σώµα είναι η ουσία του πνεύµατος και το πνεύµα είναι µια λειτουργία του σώµατος. Το πνεύµα είναι για την ουσία ό,τι η κόψη για το µαχαίρι [...] χωρίς κόψη δεν υπάρχει µαχαίρι και χωρίς µαχαίρι δεν υπάρχει κόψη. Κανείς δεν έχασε το µαχαίρι του και του έµεινε η κόψη. Πώς λοιπόν να υποθέσουµε ότι το σώµα πεθαίνει, αλλά το πνεύµα συνεχίζει να ζει;» (Yaroshevsky, 1990:27).

∆ιαπιστώθηκε ότι η ψυχή συνδέεται µε τη ζωή του σώµατος και διατυπώθηκαν απόψεις που συνδέανε τη συνείδηση µε τη δραστηριότητα κάποιου κεντρικού οργάνου. Οι Κινέζοι ήδη από τον 8^ο αι π.Χ. πίστευαν ότι οι σκέψεις έχουν έδρα την καρδιά, ενώ τα αισθήµατα το συκώτι. Ο ιατρός Αλκµαίων (6^ος αι. π.Χ.), µελετώντας ανθρώπους µε τραύµατα στο κεφάλι, ανακάλυψε ότι η πνευµατική ζωή είναι µια λειτουργία του εγκεφάλου. Η ανακάλυψη αυτή αργότερα ξεχάστηκε και έτσι ο Εµπεδοκλής τον επόµενο αιώνα πίστευε ότι ο άνθρωπος σκέπτεται µε το αίµα. Αργότερα (3^ος αι π.Χ.) ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος εντόπισαν πάλι τον εγκέφαλο ως το κεντρικό όργανο των ψυχικών φαινοµένων και ανακάλυψαν τα νεύρα. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) όµως πίστευε ότι κέντρο του ψυχισµού είναι η καρδιά. Τα ψυχικά φαινόµενα κατανοούνταν στη βάση της αρχής της αιτιότητας και των νόµων του υλικού κόσµου (Ηράκλειτος, Εµπεδοκλής, ∆ηµόκριτος, Ιπποκράτης, Λουκρήτιος). ∆ιατυπώθηκε η άποψη ότι οι αισθήσεις δηµιουργούνται εξαιτίας της ειδικής δοµής των αισθητηρίων οργάνων, και ότι αποτελούν την αφετηρία για ολόκληρη τη διαδικασία της γνώσης. Ακόµη, ότι τα ψυχικά φαινόµενα προσδιορίζονται από φυσικές επιδράσεις και από παράγοντες του ίδιου του οργανισµού (Αλκµαίων). Οι ατοµικές διαφορές ανάµεσα στους ανθρώπους εξηγήθηκαν µε την ανάμιξη των φυσικών στοιχείων (Εµπεδοκλής) ή των υγρών του οργανισµού (Ιπποκράτης, Γαληνός).

Έγινε κατανοητό ότι υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα πνευµατικής ζωής (Ηράκλειτος), πράγµα που αποτέλεσε µια πρώτη µορφή της εξελικτικής προσέγγισης. Σε εµβρυακή µορφή διατυπώθηκε και η αρχή των επιπέδων οργάνωσης της ύλης: όσο πιο οργανωµένο είναι το σώµα, τόσο περισσότερο εµφανίζεται ο νους σ’ αυτό (Αναξαγόρας). Αναγνωρίστηκε η σηµασία της οµιλίας (Παρµενίδης). Μελετήθηκε η σχέση ανάµεσα στα µήκη παλλόµενων χορδών και στην αντίληψη της αρµονίας των τόνων των παραγόµενων ήχων (Πυθαγόριοι), δηλαδή συνδέθηκαν οι αντικειµενικές συνθήκες µε τις αισθήσεις του υποκειµένου (Hothersall, 1984:9).

Τον 5^ο αι π.Χ. οι Σοφιστές θεωρούσαν το άτοµο ως ανεξάρτητο κέντρο πνευµατικής δύναµης και µελετούσαν τη λογική και τη γλώσσα (τον τρόπο που διαµορφώνονται και µεταδίδονται οι ιδέες και οι πεποιθήσεις). Αυτή τους η θέση, για ανεξάρτητη υπόσταση του ατόµου, αντανακλούσε τις κοινωνικές συνθήκες και την ιδεολογία της εποχής (διακυβέρνηση µέσω του ∆ήµου), και αγνούσε την κοινωνική προέλευση της ατοµικής πνευµατικής δραστηριότητας. Ετσι γεννήθηκε ο υποκειµενισµός στην ερµηνεία της ανθρώπινης ψυχής. Ο Σωκράτης στράφηκε στην αυτογνωσία και υποστήριξε ότι η γνώση προσδιορίζει τη συµπεριφορά. Ο απλοϊκός υλιστικός προσανατολισµός της αρχαιότητας δεν µπορούσε να εξηγήσει την ικανότητα του υποκειµένου να συλλαµβάνει µη αισθητηριακές αλήθειες, να υποτάσσει τις πράξεις του σε ηθικές ιδέες και να κάνει τη συνείδησή του αντικείµενο ανάλυσης. Αυτές οι δυνατότητες του ανθρώπου ερμηνεύθηκαν από τον ιδεαλισµό (Πλάτων, Πλωτίνος, Αυγουστίνος) ως τα παραπροϊόντα µιας ειδικής άυλης οντότητας, της ψυχής, που κυβερνά κάθε τι υλικό. Η προσέγγιση αυτή συνδέει από τότε την ιδεαλιστική φιλοσοφία µε τη θρησκεία.

Ο Πλάτων αντικατέστησε τον αιτιακό προσδιορισµό µε την τελεολογία, διαχώρισε την ψυχή από το σώµα και αρνήθηκε ότι η σκέψη µπορεί να γίνει από κάποιο όργανο του σώµατος. Γι’αυτόν οι ιδέες των ανθρώπων αποτελούν τη µοναδική πραγµατικότητα και είναι αναµνήσεις από τον κόσµο των ιδεών, από όπου προέρχεται η ψυχή.

Ο Αριστοτέλης, πρώτος ξεχώρισε την ψυχολογία από τα άλλα πεδία γνώσης. Απέρριψε τη θεωρία του Πλάτωνα και υποστήριξε την ενότητα ψυχής και σώµατος. Θεωρούσε την ψυχή ως δραστηριότητα, ως λειτουργία των ζωντανών όντων, πράγµα που αποτέλεσε µεγάλη επιστηµονική πρόοδο, όπως και η ιδέα του για την ανάπτυξη. Οι απόψεις του όµως χαρακτηρίζονταν από δυϊσµό: αντιπαράθετε την πρακτική στη θεωρητική γνώση, και θεωρούσε την «καθαρή» µορφή της σκέψης ως θεϊκή.

Οι Στωϊκοί αναλύσανε τις µορφές δηµιουργίας της αισθητηριακής εικόνας και της µετατροπής της σε εννοιολογική σκέψη (αναλογία, σύνθεση, άρνηση, αντίθεση κτλ). ∆ιαπιστώσανε ότι δεν υπάρχουν ψυχικές ποιότητες πριν την επαφή µε τον εξωτερικό κόσµο, αλλά θεωρούσαν ότι τα πάντα έχουν ψυχή (υλοζωϊσµός). Αυτή τους η θέση, τελικά τους οδήγησε στον ιδεαλισµό.

Στην Ελληνιστική περίοδο το υποκείµενο θεωρούνταν δραστήριο, όχι µόνο ως προς τον εξωτερικό κόσµο, αλλά και ως προς τις εσωτερικές ψυχικές διαδικασίες. Αυτό προετοίµασε το δρόµο για την κατανόηση της συνείδησης ως ειδικής µορφής δραστηριότητας του ανθρώπου.

Στη Ρώµη ο Λουκρήτιος (99-55 π.Χ.) υπερασπίστηκε τη γραµµή του ∆ηµόκριτου και δεν αναγνώριζε άλλες αιτίες από τις υλικές. Είχε αιτιακή αντίληψη για την ανάπτυξη: χωρίς να αρνηθεί ότι οι δομές των οργανισμών είναι κατάλληλες για το σκοπό τους, υποστήριξε ότι αυτό γίνεται χάρη στην επιλογή των µορφών που αποδείχθηκαν ότι ταιριάζουν καλύτερα στο σκοπό αυτό. Με την κατάρρευση της Ρώµης διακόπηκε η ανάπτυξη της ψυχοφυσιολογίας στην Ευρώπη (µε εξαίρεση τη συμβολή των Αράβων επιστημόνων) για να ξεκινήσει πάλι µετά από 1500 χρόνια…

Πηγή:  https://www.thematapaideias.org